Adenoid (VA) giữ vai trò quan trọng trong hệ miễn dịch của trẻ, nhưng khi phì đại hoặc viêm kéo dài, cấu trúc này có thể trở thành yếu tố thúc đẩy viêm xoang. Trong nhóm bệnh lý hô hấp trên ở trẻ nhỏ, viêm xoang kết hợp với adenoid to là tình trạng thường gặp, ảnh hưởng trực tiếp đến việc thở mũi, thoát dịch xoang và khả năng hồi phục khi điều trị.

Bài viết dưới đây phân tích rõ mối liên quan giữa adenoid và viêm xoang ở trẻ em, cách nhận biết, lý do tại sao VA có thể khiến trẻ bị viêm xoang tái phát và các hướng xử trí phù hợp.

1. Tổng quan về VA (adenoid) và vai trò trong hệ miễn dịch trẻ em

Adenoid (VA) là một trong các cấu trúc thuộc vòng bạch huyết Waldeyer. Cùng với amidan khẩu cái, amidan vòi và amidan lưỡi, VA tạo thành hàng rào miễn dịch đầu tiên của cơ thể, nơi tiếp xúc trực tiếp với vi khuẩn, virus và dị nguyên từ không khí.

VA nằm ở vòm mũi họng, tức phía sau khoang mũi và trên khẩu cái mềm. Với trẻ nhỏ, đây là cơ quan có chức năng:

• Nhận diện tác nhân gây bệnh đi vào bằng đường mũi.

• Tạo ra kháng thể tại chỗ để chống lại vi khuẩn – virus.

• Hỗ trợ tạo miễn dịch cho đường hô hấp trên trong giai đoạn hệ miễn dịch chưa hoàn thiện.

VA phát triển mạnh nhất từ 1 đến 7 tuổi, sau đó thoái triển dần. Giai đoạn phì đại sinh lý này cũng chính là lúc nhiều trẻ gặp vấn đề liên quan đến VA – trong đó phổ biến nhất là nghẹt mũi, viêm xoang, viêm tai giữa, thở ngáy hoặc rối loạn giấc ngủ.

2. Vì sao adenoid (VA) liên quan chặt chẽ đến viêm xoang trẻ em?

Mối quan hệ này xuất phát từ đặc điểm giải phẫu và sinh lý của vùng mũi – xoang – họng.

2.1. VA nằm ngay cửa thoát dịch xoang

Ở trẻ nhỏ, các xoang (đặc biệt là xoang sàng và xoang hàm) có lỗ thông đổ vào mũi – sau đó dịch phải chảy qua vòm mũi họng.

Nếu VA phì đại:

• Không khí lưu thông kém → trẻ thở mũi khó.

• Dịch xoang không thoát được → ứ đọng → tạo môi trường cho vi khuẩn phát triển.

Đây là nguyên nhân hàng đầu khiến trẻ viêm xoang tái phát nhiều lần dù đã điều trị.

2.2. VA là “ổ chứa vi khuẩn” khi bị viêm mạn

Khi adenoid bị viêm lâu ngày, các khe và nếp gấp trong cấu trúc mô lympho trở thành nơi cư trú của vi khuẩn như:

• H. influenzae

• S. pneumoniae

• Moraxella catarrhalis

Những vi khuẩn này liên tục di chuyển từ VA lên mũi – xoang làm trẻ:

• Chảy mũi kéo dài

• Nghẹt mũi không dứt

• Ho đêm

• Đau hoặc nặng mặt

Do đó, VA viêm mạn được xem là nguồn gây bệnh thứ phát, khiến viêm xoang khó kiểm soát.

2.3. VA ảnh hưởng áp lực và cơ chế mở – đóng của vòi Eustache

Không chỉ liên quan viêm xoang, VA to còn dễ gây:

•  Viêm tai giữa thanh dịch

• Viêm tai giữa mạn

• Suy giảm thính lực dẫn truyền

Tình trạng này thường đi kèm với viêm xoang ở trẻ vì hệ thống mũi – xoang – tai là một khối liên quan mật thiết.

3. Dấu hiệu trẻ có VA phì đại dẫn đến viêm xoang

Phụ huynh có thể nhận biết qua các biểu hiện sau:

3.1. Dấu hiệu của viêm xoang

• Nghẹt mũi kéo dài, nặng hơn về đêm.

• Chảy mũi đục hoặc xanh.

• Ho kéo dài, đặc biệt về đêm và sáng sớm.

• Hơi thở hôi.

• Trẻ lớn có thể than đau vùng mặt hoặc trán.

3.2. Dấu hiệu của VA phì đại

• Ngủ ngáy, thở bằng miệng.

• Gián đoạn giấc ngủ, có thể xuất hiện ngưng thở khi ngủ.

• Giọng nói mũi kín.

• Khó ăn, bú kém (ở trẻ nhỏ).

• Thường xuyên viêm tai giữa hoặc nghe kém.

3.3. Dấu hiệu phối hợp

• Viêm xoang không đáp ứng hoàn toàn sau 2–3 đợt điều trị.

• Trẻ tái viêm xoang 4–6 lần/năm.

• Nghẹt mũi dai dẳng dù dùng thuốc giảm sung huyết.

• Hình ảnh nội soi ghi nhận VA che lấp cửa mũi sau từ 60–90%.

4. Cơ chế VA phì đại dẫn đến viêm xoang mạn tính ở trẻ

4.1. Cản trở đường thở – mất chức năng lọc của mũi

Khi VA to, trẻ buộc phải thở bằng miệng. Khi đó:

• Không khí không được làm ấm, làm ẩm và lọc sạch.

• Vi khuẩn dễ đi thẳng vào mũi xoang và phổi.

Điều này kéo dài khiến viêm xoang và viêm đường hô hấp trên tái diễn.

4.2. Mất cân bằng hệ vi sinh vùng mũi họng

VA bị viêm mạn tính có thể thay đổi hệ vi sinh, giảm tỷ lệ vi khuẩn có lợi và tăng chủng gây bệnh.
Hệ vi sinh bất thường khiến niêm mạc xoang dễ bị kích ứng và viêm.

4.3. Giảm dẫn lưu dịch xoang

VA phì đại gây hẹp hoặc bít tắc cửa mũi sau → dịch ứ lại → viêm xoang mạn tính.

4.4. Gây viêm lan tỏa sang xoang

Vi khuẩn từ VA lan theo đường niêm mạc lên mũi và xoang.
Đây là lý do khi điều trị viêm xoang trẻ em, bác sĩ thường xem xét cả tình trạng VA chứ không chỉ điều trị triệu chứng.

5. Chẩn đoán VA phì đại gây viêm xoang

Ba phương pháp phổ biến:

5.1. Nội soi mũi họng

Tiêu chuẩn vàng – giúp đánh giá:

• Kích thước VA

• Mức độ chèn ép cửa mũi sau

• Tình trạng mủ ở mũi xoang

• Tình trạng vòi tai

5.2. Chụp X-quang hoặc CT mũi xoang

Hữu ích khi:

• Cần đánh giá xoang hàm, xoang trán, xoang sàng

• Nghi ngờ viêm xoang biến chứng

• Trẻ viêm xoang tái phát nhiều lần

5.3. Khám lâm sàng

Dựa trên dấu hiệu:

• Nghẹt mũi dai dẳng

• Ngủ ngáy

• Chảy mũi kéo dài

• Viêm tai giữa tái phát

6. Điều trị viêm xoang ở trẻ có VA phì đại

Điều trị kết hợp hai vấn đề: giảm viêm xoang và giải quyết VA to/VA viêm.

6.1. Điều trị nội khoa (ưu tiên đầu tiên)

• Thuốc kháng viêm dạng xịt mũi

• Rửa mũi – hút mũi hỗ trợ

• Kháng sinh nếu có nhiễm khuẩn

• Kháng histamin khi có yếu tố dị ứng

• Điều chỉnh môi trường sống (giảm bụi, nấm mốc, khói thuốc)

Khoảng 60–70% trẻ cải thiện sau vài tuần điều trị tốt.

6.2. Điều trị VA khi VA là nguyên nhân chính

Trong trường hợp:

• VA chiếm >70% cửa mũi sau

• Viêm xoang kéo dài dù điều trị đúng

• Trẻ có biến chứng tai giữa

• Trẻ ngưng thở khi ngủ

Bác sĩ có thể chỉ định:

Nạo VA (adenoidectomy)

Mục tiêu:

• Mở rộng cửa mũi sau

• Khôi phục dẫn lưu xoang

• Loại bỏ ổ vi khuẩn mạn tính

Khoảng 80% trẻ viêm xoang mạn do VA phì đại cải thiện rõ rệt sau khi nạo VA.

Lưu ý: Đây là thủ thuật phổ biến, thời gian hồi phục nhanh, chỉ định khi cần thiết, không phải can thiệp lạm dụng.

7. Phòng ngừa viêm xoang do VA ở trẻ

7.1. Rửa mũi đúng cách trong mùa lạnh – mùa dịch

Giúp làm sạch dịch, giảm nguy cơ vi khuẩn bám vào VA.

7.2. Điều trị dứt điểm viêm mũi, viêm họng

Tránh để lan xuống VA và từ đó lan sang xoang.

7.3. Tránh khói thuốc, bụi mịn

Đây là tác nhân kích hoạt viêm mũi – VA – xoang mạnh nhất ở trẻ.

7.4. Tăng sức đề kháng

• Dinh dưỡng đầy đủ

• Ngủ đủ giấc

• Tập thói quen rửa tay

7.5. Khám định kỳ khi trẻ hay viêm xoang tái phát

Giúp phát hiện sớm VA phì đại.

8. Khi nào phụ huynh cần đưa trẻ đi khám sớm?

• Viêm xoang tái diễn > 4 lần/năm

• Nghẹt mũi kéo dài không đáp ứng thuốc

• Ngủ ngáy, có lúc ngừng thở

• Chảy mũi đục kéo dài > 10–14 ngày

• Đau đầu, mệt mỏi, giảm chất lượng giấc ngủ

• Nghi ngờ nghe kém hoặc viêm tai giữa

VA phì đại gây viêm xoang không quá nguy hiểm, nhưng gây suy giảm chất lượng sống và ảnh hưởng sự phát triển của trẻ nếu không được can thiệp đúng thời điểm.

Kết luận

Adenoid (VA) là cấu trúc quan trọng trong hệ miễn dịch, nhưng khi phì đại hoặc viêm mạn tính, VA trở thành một trong những nguyên nhân phổ biến gây viêm xoang ở trẻ em. Việc hiểu rõ vai trò của VA, nhận biết dấu hiệu sớm và có chiến lược điều trị phù hợp sẽ giúp trẻ giảm tái phát, cải thiện giấc ngủ, hô hấp và sự phát triển toàn diện.

Khi trẻ bị viêm xoang kéo dài hoặc điều trị nhiều đợt không khỏi, phụ huynh nên đưa trẻ đi khám để đánh giá VA – bước then chốt giúp xử trí đúng hướng và hiệu quả.