Hệ hô hấp của trẻ có rất nhiều điểm khác biệt so với người lớn, từ cấu trúc giải phẫu, chức năng sinh lý cho đến mức độ hoàn thiện của hệ miễn dịch. Chính những khác biệt này khiến trẻ dễ mắc các bệnh viêm đường hô hấp như viêm mũi, viêm xoang, viêm thanh quản, viêm phổi hay viêm tiểu phế quản hơn rất nhiều. Khi hiểu rõ hệ hô hấp của trẻ khác người lớn ở những điểm nào, cha mẹ sẽ biết cách chăm sóc, phòng ngừa và theo dõi các dấu hiệu bệnh lý hô hấp kịp thời hơn.

Bộ máy hô hấp của trẻ bao gồm mũi – họng – thanh quản – khí quản – phế quản, cùng với phổi và màng phổi. Tuy nhiên, vì các cấu trúc này vẫn đang trong giai đoạn phát triển và chưa hoàn toàn biệt hóa, nên khả năng bảo vệ đường thở của trẻ yếu hơn đáng kể. Điều này giải thích vì sao ngay cả khi thời tiết chỉ hơi thay đổi, trẻ dễ bị viêm hơn người lớn.

Bài viết dưới đây sẽ phân tích từ cấu trúc khung sườn, vùng dẫn khí, phổi, phế nang cho đến hệ mạch máu – thần kinh của phổi để làm rõ những yếu tố khiến hệ hô hấp của trẻ dễ tổn thương

1.Hệ hô hấp ở trẻ em là gì?

Hệ hô hấp ở trẻ em là một trong những cơ quan quan trọng nhất của cơ thể trẻ, đảm nhận nhiều chức năng quan trọng, giúp cơ thể trẻ em duy trì hoạt động bình thường. Hệ hô hấp mang không khí vào và ra khỏi phổi. Khi trẻ hít vào, không khí đưa oxy đi vào phổi, và khi thở ra khí thải CO2 (carbon dioxide) sẽ được đưa ra ngoài. Lượng oxy trẻ hít vào sẽ được các tế bào của cơ thể dùng làm năng lượng chuyển hóa và tăng trưởng.

2. Khung sườn và cơ hô hấp – nền tảng yếu khiến trẻ dễ mệt khi thở

Hoạt động hô hấp phụ thuộc rất nhiều vào sự mở rộng lồng ngực, vận động cơ hoành và sự phối hợp của cơ hô hấp. Tuy nhiên, ở trẻ nhỏ, ba đặc điểm sau khiến cho nhịp thở kém hiệu quả hơn:

2.1. Thành ngực mềm, đàn hồi cao

Thành ngực của trẻ có độ đàn hồi lớn, “mềm” hơn người lớn. Khi gặp bệnh lý hô hấp, trẻ phải tăng công thở để duy trì trao đổi khí. Vì vậy dễ xuất hiện:

• Co lõm lồng ngực

• Thở rút hõm ức

• Nhịp thở nhanh bất thường

Đặc biệt ở trẻ dưới 5 tuổi, tình trạng co lõm ngực khi nhiễm virus đường hô hấp rất phổ biến.

2.2. Cơ hoành hoạt động kém hiệu quả

Cơ hoành của trẻ nằm cao hơn trong lồng ngực, điểm bám vào xương sườn ít hơn, dẫn đến:

• Hiệu quả hô hấp kém

• Nhanh mỏi cơ hoành

• Phụ thuộc nhiều vào cơ bụng khi thở

Vì vậy, trẻ bú quá no, tích hơi, đầy bụng… có thể dẫn đến khó thở rõ ràng.

2.3. Xương sườn nằm ngang – giảm hiệu ứng “tay cầm xô”

Ở người lớn, khi hít vào, xương sườn nâng lên và mở rộng diện tích lồng ngực. Ở trẻ, xương sườn nằm ngang hơn nên tăng thể tích lồng ngực hạn chế.

2.4. Một số yếu tố làm trẻ dễ mệt

• Tần số thở nhanh hơn người lớn

• Trung tâm hô hấp trong não chưa hoàn thiện

• Tốc độ chuyển hóa cao → tạo nhiều gốc tự do → dễ mỏi cơ

Tất cả những yếu tố trên làm cho hệ hô hấp của trẻ nhạy cảm và dễ suy hô hấp nếu mắc bệnh.

3. Vùng dẫn khí – nhỏ, hẹp, dễ phù nề và dễ tắc nghẽn

Chức năng của vùng dẫn khí là đưa không khí vào phổi, làm ấm – làm ẩm và lọc khí. Nhưng cấu trúc đường thở của trẻ lại nhỏ và dễ phù nề hơn, khiến trẻ dễ tắc nghẽn đường thở trên.

3.1. Mũi trẻ nhỏ, trẻ < 6 tháng hô hấp gần như hoàn toàn bằng mũi

Điều này nghĩa là chỉ cần:

• Niêm mạc mũi phù nề

• Chảy mũi

• Khô lạnh

…là trẻ có thể nghẹt mũi nặng, bỏ bú, khó thở.

3.2. Hệ thống xoang chưa hoàn thiện

Sự phát triển xoang ở trẻ:

• Xoang hàm: có từ rất sớm, dễ viêm ở trẻ > 6 tuổi

• Xoang trán: chỉ phát triển rõ sau 5–6 tuổi → trẻ nhỏ hiếm viêm xoang trán

• Xoang sàng: hoàn thiện khoảng 12 tuổi, cấu trúc phức tạp nên dễ giữ vi khuẩn

• Xoang bướm: thuộc nhóm xoang sau, cũng chưa hoàn chỉnh ở trẻ nhỏ

Do các xoang phát triển chưa toàn diện, trẻ nhỏ thường gặp viêm mũi họng hơn là viêm xoang thực sự.

3.3. Amidan và VA lớn – nguyên nhân gây ngạt mũi và viêm tái diễn

Trẻ có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện → nhóm amidan vùng hầu phát triển mạnh để bảo vệ cơ thể. Điều này dẫn đến:

• VA quá phát gây nghẹt mũi

• Ngủ ngáy, ngưng thở khi ngủ

• Viêm tai giữa tái diễn (do tắc vòi nhĩ)

3.4. Lưỡi trẻ lớn hơn trong khoang miệng

→ Dễ gây nghẹt thở nếu trẻ khóc nhiều, nôn ói, nằm đầu thấp.
→ Trẻ < 6 tháng phải thở bằng mũi nhiều hơn nên dễ viêm mũi – nghẹt mũi.

3.5. Thanh quản ở vị trí cao và mềm

• Nằm ở mức C1–C2 (người lớn ở C4–C5)

• Mềm, dễ xẹp

• Dễ phù nề khi viêm → gây thở rít thanh quản (stridor)

3.6. Khí quản và phế quản nhỏ, mềm

Chỉ cần phù nề 1–2 mm cũng làm hẹp đáng kể đường thở, dẫn đến:

• Ho ông ổng

• Khò khè

• Khó thở

Dị vật đường thở ở trẻ có thể rơi vào cả hai bên phế quản (người lớn chủ yếu rơi vào phế quản phải).

4. Vùng hô hấp – phế nang ít, lỗ thông khí kém, phổi dễ xẹp

Vùng hô hấp là nơi trao đổi khí. Nhưng ở trẻ, hệ thống này đang phát triển mạnh.

4.1. Số lượng phế nang ít, chỉ hoàn thiện khi trẻ ~7 tuổi

• Trẻ dưới 2 tuổi có ít phế nang → dễ viêm tiểu phế quản

• Phế nang nhỏ → diện tích trao đổi khí thấp

→ Trẻ dễ khó thở, thở nhanh, thiếu oxy khi nhiễm virus.

4.2. Tần số thở cao hơn người lớn

• Trẻ: 30–50 lần/phút

• Người lớn: 16–20 lần/phút

Điều này khiến trẻ tăng nguy cơ hít phải vi khuẩn, virus trong môi trường.

4.3.  Lỗ Kohn chưa phát triển đầy đủ

Lỗ Kohn giúp thông khí giữa các phế nang. Nhưng ở trẻ:

• Trẻ sơ sinh không có lỗ Kohn

• Chỉ phát triển rõ sau 4 tuổi

→ Phổi trẻ dễ bị xẹp, viêm lan rộng nhanh hơn.

4.4. Trung tâm hô hấp chưa hoàn thiện

→ Trẻ dễ bị:

• Ngưng thở ngắn khi ngủ

• Rối loạn nhịp thở khi sốt

• Mệt nhanh khi ho kéo dài

5. Hệ thống mạch máu và thần kinh phổi – ảnh hưởng lớn đến đáp ứng bệnh lý

5.1. Mạch máu phổi nhiều, lớn, nhưng cấu trúc chưa trưởng thành

Mạch máu phổi liên quan trực tiếp với trao đổi khí. Ở trẻ nhỏ:

• Giường mao mạch rộng nhưng thành mạch còn yếu

• Sự trưởng thành mạch diễn ra chậm hơn so với sự phát triển phế nang

• Sức cản mạch phổi cao hơn trong giai đoạn sơ sinh

→ Trẻ dễ bị viêm phổi, phù nề mô kẽ, rối loạn trao đổi khí khi nhiễm bệnh.

5.2. Thần kinh phổi nhạy cảm hơn

Phổi được chi phối bởi hệ:

• Giao cảm

• Phó giao cảm (thần kinh X)

Đường thở của trẻ:

• Dễ co thắt mạnh khi kích thích

• Nhạy cảm với khói thuốc, bụi, lạnh

• Dễ phản ứng quá mức khi viêm

Đây là lý do vì sao trẻ có thể khò khè kéo dài dù chỉ viêm mũi họng.

6. Vì sao hệ hô hấp của trẻ dễ viêm hơn người lớn? – Tóm tắt các lý do chính

Dựa vào các phân tích trên, có thể thấy:

1. Đường thở nhỏ, hẹp hơn → dễ tắc nghẽn khi phù nề

Chỉ cần viêm nhẹ cũng gây khó thở.

2. Hệ miễn dịch chưa hoàn thiện

→ Virus, vi khuẩn dễ xâm nhập.

3. Số lượng phế nang ít

→ Khả năng trao đổi khí yếu.

4. Cơ hô hấp yếu, thành ngực mềm

→ Trẻ dễ mệt, thở nhanh, suy hô hấp khi bệnh diễn tiến.

5. Tần số thở cao → tăng phơi nhiễm tác nhân gây bệnh

6. Vòi nhĩ ngắn, nằm ngang → dễ viêm tai giữa

7. Amidan, VA to → dễ tắc mũi, khó thở, ngủ ngáy

8. Đường thở phản ứng mạnh

→ Dễ khò khè, co thắt phế quản.

7. Cha mẹ cần làm gì để bảo vệ hệ hô hấp của trẻ?

Dựa trên đặc điểm phát triển của hệ hô hấp của trẻ, phụ huynh có thể áp dụng:

1. Giữ mũi thông thoáng

• Rửa mũi bằng nước muối sinh lý khi cần

• Hạn chế môi trường khói thuốc, bụi, lạnh

2. Hạn chế nhiễm khuẩn đường thở

• Rửa tay

• Tránh đưa trẻ đến nơi đông người mùa dịch

• Tiêm chủng đầy đủ

3. Tăng cường sức đề kháng

• Ngủ đủ

• Dinh dưỡng cân bằng

• Bổ sung vitamin D theo hướng dẫn bác sĩ

4. Theo dõi các dấu hiệu nguy hiểm

• Thở rút ngực

• Thở nhanh bất thường

• Bú kém, bỏ ăn

• Ngủ li bì

• Thở khò khè kéo dài

Kết luận

Hệ hô hấp của trẻ không chỉ nhỏ hơn mà còn đang trong quá trình hoàn thiện, với nhiều yếu tố giải phẫu – sinh lý khiến trẻ nhạy cảm hơn rất nhiều với các tác nhân gây bệnh. Chính vì vậy, hiểu được những đặc điểm này giúp cha mẹ chủ động hơn trong phòng ngừa, phát hiện và điều trị sớm các bệnh lý hô hấp. Một hệ hô hấp khỏe mạnh ngay từ nhỏ sẽ là nền tảng tốt cho sự phát triển lâu dài của trẻ.